नेपालको ताजमहल "रानीमहल"

- हीरालाल विश्वकर्मा

नेपाल पर्यटन वर्ष्रलाई लक्षित गरी रङ्गरोगन गरिएपछि नेपालको ताजमहलकारुपमा ख्यातिप्राप्त पाल्पाको ऐतिहासिक रानीमहल दरबार यतिबेला स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकका लागि आकर्षणको केन्द्रविन्दु बनेको छ ।

लामो समयसम्म संरक्षणविहीन अवस्थामा रहेको सेतो रङले रङ्गिएको रानीमहललाई यतिबेला सेतो रङ्गमाथि रङ्ग थप्दै बीच भागमा नीलो रङले रङ्गाइएपछि रानीमहल दरबार हेर्न स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकको घुइँचो लाग्न थालेको छ ।

रामेछापबाट दरबार घुम्न आएका प्रदीप खड्का कालीगण्डकीको किनारामा रहेको रानीमहल दरबार साँच्चिकै मनमोहक रहेको उल्लेख गर्दै यस क्षेत्रमा बसोवासका लागि पर्याप्त होटलको व्यवस्था हुनसकेमा स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकको अझै घुइँचो लाग्नेमा जोड दिनुहुन्छ ।

उहाँले भन्नुभयो- "तानसेनमा बसेर यहाँ आउन र जान मात्रै एकदिन लाग्छ धित मर्ने गरी घुम्न र दरबारको अवलोकन गर्नका लागि समय पुग्दैन ।" वि.सं. १९५० मा शिलान्यास भई चार वर्ष्रमा दरबार मन्दिर पाटीपौवासहितको निर्माण कार्य पूरा भएको बौघागुम्बा गाविस- २ मा अवस्थित रानीमहल दरबार सडक असुविधाका कारण त्यहाँसम्म जाने पर्यटकले सास्ती बेहोर्दै आउनुपरेको छ ।

कालीगण्डकीको उत्तरतर्फ हानिने मोडमा विशाल चट्टानमाथि पश्चिमी कलाशैलीमा रहेको रानीमहल दरबारको बायाँतर्फ शीत्तलपाटी दरबार परिसरमा फोहराका लागि कुँदिएका ढुङ्गाले निर्मित दुईवटा पोखरी दाहिनेतर्फ पहरा दिने स्थल छ भने खुड्किलोको बायाँतर्फ एउटै किसिमको शिव र गङ्गाका दुई मन्दिर छन् ।

दरबारको मूलढोकाबाट कुँदिएको ढुङ्गा र इँट्टाबाट बनाइएका खुड्किलो तल सिधा कालीगण्डकी नदी कुण्डमा जोडिएको छ । प्रसिद्ध मुक्तिनाथ तिर्थ जाने मुख्यद्वार भएकाले तिर्थालुहरुलाई बस्ने सुविधासहितका पौवासमेत निर्माण गरिएको थियो ।

नेपालकै ताजमहलकारुपमा दरबारको चर्चा निकै सुनेर अवलोकनका लागि भक्तपुरबाट आएका दिपेश श्रेष्ठ यातायातको असुविधा कारण दरबारको चर्चा त्यतिधेरै हुन नसकिरहेको बताउनुहुन्छ । यातायातको सुविधा हुने हो भने यहाँ पर्यटकको घुइँचो नै लाग्ने उहाँ ठोकुवा गर्नुहुन्छ ।

'विहान ८ बजे हिँडेर आइयो दरबारको अवलोकन मज्जासँग गर्नै नपाएर फर्कनु पर् यो' चारघण्टा लगाएर दरबार पुग्नुभएका श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ- 'अब चाँडै फर्कने सुरसार नगर्ने हो भने बाटोमै अलपत्र पर्न सकिन्छ ।'

भाबी पुस्तालाई समेत उपभोग र उपयोग गर्न मिल्ने गरी अत्यन्त दुर्लभ मानिने तथा अत्यन्त पवित्र ठानिने उत्तरबाहिनी काली नदी किनारमा अवस्थित ऐतिहासिक दरबारका निर्माता खड्गशमशेरले भने उपभोग गर्न पाएनन् । आपुनी दिवङ्गत रानी तेजकुमारीको सम्झनामा दरबारको निर्माण गरिए तापनि पाँच वर्षसम्म मात्र राज गर्न पाएको जानकारहरुको भनाइ छ ।

तानसेनका एसपी प्रधान वि.सं. १९६० मा खड्ग शमशेरले श्री ३ को पदसहित शासनसत्ताको बागडोर आफूले संचालन गर्न खोज्यो भन्ने षड्यन्त्रको छनक पाएपछि चन्द्र शमशेरले पाल्पामा थप सेना पठाइ तैनाथी आफनो हातमा लिएका उल्लेख गर्नुहुन्छ ।

उहाँकाअनुसार खड्गशमशेरले आफूमाथि थप खतरा उत्पन्न हुने त्रासमा दरबारमा रहेका सबै बहुमुल्य बस्तु छाडेर तीन साँचो र सरकारी ढुकुटी लिई भारत पलाएन भएपछि प्रेमको प्रतिक ठानिने रानीमहल बेवारिसे बन्न पुगेको हो । दिवङ्गत रानीको सम्झनामा बनाइएकोले रानीमहल दरबारलाई 'प्रेमको प्रतिक' का रुपमा लिइने गरिन्छ ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि रहेको रानीमहल दरबार लामो समयसम्म लथालिङ्गै अबस्थामा रह्यो भने वि.सं. २०४३ मा आएको हावा हुरीले दरबारलाई पूर्णरुपमा क्षति तुल्याएपछि एक दशकसम्म दरबारका महत्वपूर्ण बस्तु तथा गजुरहरु चोरी हुनुकासाथै जिर्ण बन्न पुगेको थियो ।

पर्यटकीय तथा पुरातात्विक महत्व बोकेको रानीमहल दरबारको संरक्षण गर्न कुनै निकाय नभएका कारण दरबार परिसरको मन्दिरको छानो समेत चोरी भयो । वि.सं. १९५० मा निर्मित रानीमहल दरबार परिसरभित्रका पाटीपौवा खुड्किला यतिखेर निशाना मात्र छन् भने कतै भग्नावशेष बाँकी रहेका छन् ।

पछिल्लो समयमा दरबारभित्रका मन्दिर संरक्षणका नाममा ठूलो रकम खर्च गरिएपनि मन्दिरको संरक्षण भने अझै पनि अपूर्ण नै पाइन्छ ।

पाल्पा